پایان نامه رشته زبان و ادبیات فارسی خوف و رجاء در منطق الطّیر عطار
پیشگفتار یک
مقدمه ۱
فصل اوّل : کلّیّات ۳۴-۱
۱ – ۱ – ۱٫ معنای لغوی و اصطلاحی خوف ۵
۱ – ۱ – ۲٫ خوف در قرآن ۷
۱ – ۱ – ۳٫ خوف در احادیث و روایات ۹
۱ – ۱ – ۴٫ خوف در گفتار مشایخ صوفیه ۱۵
۱ – ۱ – ۵٫ انواع و درجات خوف ۱۹
۱ – ۲ – ۱٫ معنای لغوی و اصطلاحی رجاء ۲۳
۱ – ۲ – ۲٫ رجاء در قرآن ۲۵
۱ – ۲ – ۳٫ رجاء در احادیث و روایات ۲۷
۱ – ۲ – ۴٫ رجاء در گفتار مشایخ صوفیه ۳۳
۱ – ۲ – ۵٫ انواع و درجات رجاء ۳۴
فصل دوم : خوف و رجاء در منطق الطیّر عطاّر ۱۳۵- ۳۸
۲-۱-۱٫ خوف و رجاء در منطق الطّیر عطّار ۳۸
۲ – ۱ – ۲٫خوف و انواع آن در منطق الطیّر ۴۱
|
۲ – ۱ – ۳ . خوف هیبت جلال الهی ۴۳
۲ – ۱ – ۴٫ خوف ره ۴۸
۲ – ۱ – ۵ . خوف مرگ ۶۱
۲ – ۱ – ۶ . خوف از عادت به شهوات ۶۶
۲ – ۱ – ۷ . خوف از سوء عاقبت ۸۷
۲ – ۱ – ۸ . خوف از عقوبت ۸۸
۲ – ۱ – ۹٫ خوف از جنایات و اکتسابات ۹۳
۲ – ۱ – ۱۰٫ خوف از فوت حق (مسروق) ۹۸
۲ – ۱ – ۱۱٫ خوف از عدم ۹۸
۲ – ۱ – ۱۲ . خوف از تقصیر از اوامر و تجاوز در حدود و شرع ۱۰۳
۲ – ۱ – ۱۳٫ خوف از حجاب بیداری به علّت غفلت ۱۰۵
۲ – ۲ – ۱٫ رجاء و انواع آن در منطق الطیّر ۱۰۶
۲ – ۲ – ۲٫ رجاء در ثواب ۱۰۷
۲ – ۲ – ۳٫ رجاء گشایش و سعه ی رحمت ۱۰۸
۲ – ۲ – ۴٫ رجاء در خدا ۱۲۴
۲ – ۲ – ۵ . رجاء شفاعت پیامبر ۱۳۰
۲ – ۳ . خوف و رجاء ۱۳۳
۲- ۴ . ناامیدی ۱۳۶
نتیجه گیری ۱۵۴
منابع و مراجع ۱۵۶
پیشگفتار
چکیده انگلیسی ۱۶۱
نام و نشان عطّار:
شیخ فرید الدّین محمّد عطّار نیشابوری از آن مردان مشهور و در عین حال ناشناخته ادبیات فارسی است. به گفته ی بدیع الزمان فروزانفر : «شاید چند تن دیگر از شاعران پارسی زبان نیز چنین باشند ؛ زیرا اینان نه مرد روزگار خود و نه مرد روزگار ما بلکه مرد زمان و عصری هستند که ممکن است ، تکامل بشر و علوّ انسانیت از این پس آن را به وجود آورد.» (فروزانفر /۱۳۵۵ / ص ۱ ( نام وی با تّفاق اکثر مورّخین و تذکره نویسان محمّد است و این روایتی است درست و مطابق با گفته ی او :
« آنچه آنرا صوفی آن گوید به نام ختم شـــد آن بر محمّد والسّلام
من محمّد نــــامم و این شیوه نیز ختم کردم چون محمّد ای عزیز»
(مصیبت نامه / ص۳۷۶ )
کنیه ی او به گفته ی محمّد عوفی ابوحامد است و چون وی با شیخ معاصر بوده است ، سخن او بر قول دیگران که کینه ی او را ابوطالب ذکر کرده اند ، ترجیح توان داد. «لقب او فریدالدّین است و دراین باره هیچ شکی نیست ؛ زیرا عوفی و ابنُ الفُوَطِی و تمام کسانی که شرح حالش را نوشته اند ، این لقب را آورده اند و هم در پایان نسخه ی خطی دیوان عطاّر مکتوب در سنه ی ششصد و هشتاد و دو این لقب مذکور است و از این همه مسلّم می گردد که او در قرن هفتم که در نیمه ی اوّل آن قرن به شهادت رسیده و پس از آن، بدین لقب مشهور بوده است. » (فروزانفر /۱۳۵۵ / ص ۲).
هویّت تاریخی عطّاردر شعرهای خود تخلّص «عطاّر» و «فرید» را آورده است. شیخ ما عنوان «فرید» و «عطاّر» را مانند تخلّص در قصاید و غزلیات و در خطاب به خود در مثنویاتش می آورد و گاه در محل واحد و با فاصله ی اندک هر دو عنوان را ذکر می کند و از اینجا استنباط می شود که او به مناسبت وزن و یا برحسب میل خودگاه لفظ «فرید» و گاه عطاّر را در تعبیر از خود اختیار می نموده و نباید تصوّر کرد که او در اوّل «فرید» و در آخر عمر «عطاّر» تخلّص می کرده است ؛ زیرا آوردن این دو تخلّص در مثنویات دلیل قاطع است که چنین تصوّری مبنای درست ندارد.
سال تولّد و وفات او بدرستی روشن نیست. این قدر می دانیم که او در نیمه ی دوم قرن ششم و ربع اوّل قرن هفتم می زیسته و اهل نیشابور بوده است.
نیشابور تا قرن ها پس از عطاّر، با همه ی ویرانی ها، دارای بخش ها و تقسیمات وسیعی بوده است که در کتاب های جغرافیایی قدیم همواره از آنها یاد کرده اند. « این تقسیمات بقایای تقسیمات عصر ساسانی و شاید هم پارتی بوده است. ابوعبدالله حاکم النیشابوری که دو قرن قبل از عطاّر ، مفصل ترین کتاب را در باب نیشابور نوشته و امروز مختصری از کار او باقی است، نیشابور را به چهار «رَبع» و دوازده «ولایت» تقسیم می کند و ربعِ «شامات» نیشابور را از حدود بیهق تا حدود «جلگه ی رُخ» می داند. مورّخین قدیم و تذکره نویسان کهن، عطاّر را اهل «کد کن» نوشته اند و این کدکن در رَبع شامات نیشابور کهن قرار دارد و در جلگه ی رُخ. از ولایات قدیم نیشابور کهن بوده است که در کتاب تاریخ نیشابور الحاکم به عنوان هفتمین ولایت از ولایات نیشابور از آن نام برده شده است. در تقسیمات متأخر و عصر قاجار، وقتی خواستند تربت حیدریه را که خود رُستاقی از رُستاق های نیشابور کهن بود و به نام «زاوه»، شهری کنند و به آن مرکزیت ببخشند، جلگه ی رُخ – و در مرکز آن کدکن – را از توابع زاوه (= تربت حیدریه) به حساب آوردند.
در همین ده کدکن که در مرکز جلگه ی رخ قرار دارد، زیارتگاهی است به نام «پیر زَروَند» که بنابر اعتقادات و اطلاعات کهن باقی مانده در نزد اهالی، مزار پدر عطاّر است و به نام «مزار شیخ ابراهیم» مورد احترام و تقدیس اهالی است. تذکره نویسان قدیم نیز نام پدر عطاّر را ابراهیم نوشته اند و از او به نام «محمّد بن ابراهیم بن اسحاق» یاد کرده اند. برای این که قرینه ای بر صحّت این اطّلاع در باب جد او یعنی اسحاق داشته باشیم، می توانیم از آمار نام های قرن چهارم و پنجم نیشابور که در کتاب تاریخ نیشابور الحاکم باقی است ، کمک بگیریم و ببینیم که غالب «اسحاق» ها نام یکی از فرزندان خود را ابراهیم می گذاشته اند و این یک سنّت در نامگذاری عصر بوده است. پس با توّجه به بعضی اسناد قدیم و بعضی اطّلاعات محلی تا حدودی با اطمینان می توان گفت او : فریدالدّین محمّد بن ابراهیم بن اسحاق کدکنی است که خاکجای خودش امروز در شهر کنونی نیشابور که توسط امیر علیشیر نوایی تعمیر شده زیارتگاه است و مزار پد رش با نام «پیر زَروَند» در کدکن، در ولایت رُخ از ولایاتِ دوازده گانه نیشابور قدیم. » (شفیعی کدکنی / ۱۳۸۳ / ص ۳۲ – ۳۳)
سبب گرایش عطاّر بتصّوف :
بدایت کار ورود عطاّر به حلقه ی صوفیان ، بنابر وایت جامی آن بود که : «روزی در دکان عطاّری مشغول و مغشوف معامله بود . درویشی آن جا رسید و چند بار شیئالله گفت. وی به درویش نپرداخت. درویش گفت : ای خواجه ! تو چگونه خواهی مرد ؟ عطاّر گفت : چنان که تو خواهی مرد. دوریش گفت : تو همچون من می توانی مرد ؟ عطاّر گفت : بلی . درویش کاسه ی چوبین داشت ، زیر سر نهاد و گفت الله و جان بداد. عطاّر را حال متغّیر شد و دکاّن بر هم زد و به این طریق درآمد. »
(جامی /۱۳۷۰/ ص۲۳) این سخن بدلائل ذیل در خور قبول نیست : نخست آن که شیخ عطاّر از آغاز عمر و زمان کودکی به سخن صوفیان متمایل بوده و ایشان را دوست می داشته است ؛ چنان که در تذکره الاولیاء گوید : «دیگر باعث آن بود که بی سببی از کودکی باد دوستی این طایفه در دلم موج می زد و همه وقت مفرّح دل من سخن ایشان بود. » (عطّار نیشابوری / ۱۳۶۴ / ص۵ )
پس به موجب این سخن عطاّر از کودکی به کلمات این طایفه توّجه داشته است و این امر به موجب فطرت حاصل شده و سبب دیگر نداشته است و بنابراین فرض گرایش او به تصوّف برمبنای ملاقات درویش باطل است و حقیقت ندارد و مؤیّد آن هم گفته ی عطاّر است در تذکره الاولیاء «دیگر باعث آن بود که دلی داشتم که جز این سخن نمی توانستم گفت و شنید مگر بکره و ضرورت و مالابّد»
(عطّار نیشابوری /۱۳۷۰/ ص۵)
دوم آن که وی بنا به اظهار خود مصیبت نامه و الهی نامه را در دکان عطاّری و داروخانه به نظم آورده است؛ چنان که در خسرونامه فرماید :
« مصیبت نامه کاندوه جهانست الهی نـــامه کــــاسرار عیـــانست
بداروخانه کــردم هر دو آغاز چه گویم زودرستم زان و این باز»
(عطّار نیشابوری /۱۳۷۰/ ص۵ )
این هر دو منظومه مشحونست به اسرار معرفت و رموز تصوّف و یقیناً آنها را عطاّر وقتی به نظم آورده که در تصّوف قدمی راسخ و مقامی بلند داشته و مراحل سلوک را به پایان برده و چون آنها را در داروخانه نظم کرده پس در آن هنگام با وجود کمال فقر و معرفت به امور مادّی هم اشتغال داشته و دکان را برهم نزده بوده است.
نسب نامه ی معنویِ عطاّر :
در باب مسأله ی پیران و مشایخ او ، انتساب او را به مجدالدّین بغدادی و نجم الدّین کبری نوشته اند، ظاهراً به علّتِ شهرتِ این دو عارف است و منشأ آن هم آمدن نام یک نفر امام مجدالدّین خوارزمی است در مقدمه ی تذکره الاولیاء که بعضی از مؤلفان قرن نهم ، از جمله عبدالرّحمن جامی،
تصوّر کرده اند ، این مجدالدّین خوارزمی همان مجدالدّین بغدادی است؛ زیرا مجدالدّین اهل بغدادکِ خوارزم بوده است. حال آن که صورتِ درست این نام ، در نسخه های دیگر تذکره الاولیاء، امام احمد خواری است و چون این امام احمد خواری گمنام بوده است، آن را به مجدالدّین خوارزمی تصحیف کرده اند و مجدالدّین خوارزمی را هم با مجدالدّین بغدادی یکی دانسته اند و عطاّر را مرید او و طبعاً از طریق او مرید نجم الدّین کُبری دانسته اند.
چنان که ملاحظه کردید، مجموعه ی این اطّلاعات که از رهگذر جامی و بعضی معاصران او به ما رسیده است، در تمام اجزاء، جای تردید و بحث است. «بنابراین تنها عاملِ نشرِ آن، شهرت مجدالدّین بغدادی و نجم الدّین کبری است که در میان سلاسل صوفیه ی بعد از مغول شهرت داشته اند. امّا با توجّه به قاعده ای که در تصحیح متون کهن وجود دارد که هر چه صورت کلمه یا عبارتی غیرعادی تر باشد درست تر است و به اصل نزدیک تر. و این حقیقی است که هر کس با مسأله ی تصحیح متون سروکار داشته باشد آن را تایید می کند. زیرا تجربه نشان داده است که کاتبان دوره ی بعد از مؤلف در طول قرون، به علّت تحولات واژگانی و نحوی زبان، سعی می کرده اند که هر کلمه را به آنچه نزدیک تر به فهم ایشان است بازگردانند و عملاً از صورت گفتار مؤلف دور کنند.»
(شفیعی کدکنی/ ۱۳۸۳ / ص ۶۴)
آنچه فصیح خوافی در باب سلسله ی مشایخ عطاّر نقل کرده است، باید صحیح تر باشد و از آن جا که بعضی از افراد این سلسله گمنام بوده اند، این زنجیره شهرت نیافته است. صاحب مجمل فصیحی، نَسَبِ معنوی عطاّر را به ابوسعید ابوالخیری می رساند، بدین گونه : «وفات الشهید المرحوم المبرور الشیخ فرید الحق و المله و الدین عطاّر به نیشابور. و او مرید شیخ جمال الدّین محمّد بن محمّد النُغُندری
الطوسی المعروف بالامام الرّبانی است و او از شیخ شرف الدّین الرداد و او از خال خود شیخ صلاح الدّین احمد الاستاد و او از شیخ نورالدّین منوّر و او از خواجه ابوالفتح طاهر و او از جد خود شیخ ابوسعید … » (فصیح خوافی / ۱۳۴۱ / ج ۲ ص ۲۳۷ ).
معلومات ومذهب عطّار :
امّا عطاّر مردی بوده است مطّلع از علوم و فنون ادبی و حکمت و کلام و نجوم و محیط بر علوم دینی از تفسیر و روایت احادیث و فقه و به اقتضای شغل خود آگاه در گیاه شناسی و معرفت خواص ادویه و آگاهیش از مبادی طب نیز قابل انکار نیست.
امّا از لحاظ مذهبی چنان که ظواهر آثار عطاّر گواهی می دهد او مذهب اهل سنّت داشته است، اظهار عشق و علاقه ی آتشین به خلفای سه گانه و مدح و ستایش شافعی و ابوحنیفه در مثنوی خسرونامه و تکریم ائمه ی سنّت در تذکره الاولیاء دلیلی است ظاهر و غیرقابل انکار، اندرزهای عطاّر به متعصبان که روی سخن او با شیعیان است و غلوّ او در دفاع از عقاید سنیّان و صحّت خلافت ابوبکر و عمر بحدّی صریح و تند است که به هیچ روی تأویل نمی پذیرد. و لحن او در منطق الطّیر همچنان تند است که طرز سخن جا حظ در کتاب «العثمانیه». با وجود آنچه گفتم اخلاص و اردات و نحوه ی ستایش او از حضرت مولای متّقیان به طوری صدق آمیز و مبنی بر حسن اعتماد است که قاضی نورالله ششتری وی را شیعه ی پاک و خالص شمر ده و مدایح او را در حق یاران پیامبر (ص) تأویل نموده است.
«سخن راست آن است که بزرگان اهل سنّت هرگز منکر فضائل حضرت امیر (ع) نبوده و نیستند و مرتبت آن حضرت و اختصاص وی به جناب سیّد انبیاء (ص) آن اندازه آشکار ومدلّل است که جز نواصب و خوارج هیچ کس را یارای انکار آن نبوده است و آن گروه نیز باتّفاق مسلمین
مردوداند و از حقیقت دین محجوب. شیخ ما نیز خواه سنی و یا شیعی باشد در مسلک تصوّف قدم می زده است و عموم صوفیان سند خرقه ی خود را بنقطه ی دائره ی ولایت محمّدیّه متّصل می سازند و در عقد بیعت و لویّه یدا بید علی را دستگیر خود می دانند و ساغر محبّت و عشق بطاق ابروی مردانه وی می کشند.»
(فروزانفر / ۱۳۵۵ / ص ۵۸ )