پایان نامه جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول

پایان نامه جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول فصل اول : کلیات
پیشگفتار	۶
جغرافیای تاریخی چیست ؟	۹
اهداف و اهمیت پژوهش	۱۲
پیشینه ی پژوهش	۱۴
روش پژوهش	۱۴
محدودیت های پژوهش	۱۴
تحلیل منابع ( مأخذ شناسی )	۱۴
فصل دوم – جغرافیای طبیعی ، موقعیت و حدود	۲۷
جغرافیای استان زنجان	۲۸
ناهمواری استان	۲۸
نقش ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان	۲۹
آب و هوا و انواع آن در استان	۳۱
تقسیمات سیاسی استان	۳۲
منابع آب استان	۳۲
موقعیت تاریخی – جغرافیایی زنجان	۳۴
عنوان	صفحه
آب و هوا	۳۸
رودخانه ها :	۳۹
رودخانه ی قزل اوزن	۳۹
رودخانه ی زنجان رود	۴۱
چشمه ها	۴۳
راه ها و اهمیت آن ها – فاصله ها	۴۳
برج و باروی زنجان	۴۵
وجه تسمیه زنجان	۴۹
زبان	۵۱
مذهب	۵۳
خصوصیات مردم زنجان	۵۶
زنجان جزء کدام ناحیه است	۵۸
فصل سوم – جغرافیای تاریخی – سیاسی – اقتصادی – فرهنگی زنجان	۶۱
فتح زنجان و سکونت اعراب در آن	۶۲
چگونگی و علل پذیرش اسلام توسط مردم	۶۳
اهمیت علم و ترجمه در دوران اسلامی	۶۶
مدرسه و مسجد	۶۸
عنوان	صفحه
مساجد زنجان	۷۲
دانشمندان و بزرگان زنجان	۷۴
مهاجرت هنرمندان به زنجان	۸۲
معادن ، صنعت و تجارت	۸۳
کشاورزی و محصول در زنجان	۸۶
مالیات در دوره ای اسلامی	۹۱
زنجان دارالضرب، بوده است	۹۷
شهرهای نزدیک به زنجان	۹۸
۱-۳ – طارم – طارمین	۹۸
۲-۳- سرجهان	۱۰۱
۳-۳- سهرورد	۱۰۲
۴-۳- سجاس	۱۰۴
فصل چهارم – حکومت های مؤثر در زنجان	۱۰۶
کنگریان طارم و دژ شمیران	۱۰۷
اسماعیلیه و زنجان	۱۱۱
آغاز تا فرجام فرقه ی اسماعیلیه در زنجان	۱۱۶
اتحاد قزوین و ابهر و زنجان	۱۱۷
عنوان	صفحه
فصل پنجم – حکومت ها به ترتیب سلسله در زنجان	۱۱۹
قبل از اسلام	۱۲۰
امویان	۱۲۰
عباسیان	۱۲۰
علویان طبرستان	۱۲۱
سامانیان	۱۲۱
آل زیار	۱۲۳
کنگریان	۱۲۴
آل بویه	۱۲۴
سلجوقیان	۱۲۸
خوارزمشاهیان	۱۳۰
فصل ششم – ساسانیان و پیروی از آداب آنان در دوره ی اسلامی	۱۳۵
ساسانیان و تمدن	۱۳۶
ساسانیان و مذهب	۱۳۸
ساسانیان و مالیات	۱۴۰
ساسانیان ؛ پول و برات – دوره ای اسلامی ؛ پول و برات	۱۴۲
دوره ی اسلامی و پیروی از آداب ساسانیان	۱۴۴
عنوان	صفحه
فصل هفتم – آتشکده ها – غارها و قلاع سیاسی زنجان	۱۴۶
آتشکده ها:	۱۴۷
آتشکده شیز	۱۴۷
آتشکده تشویر	۱۴۹
غارها	۱۵۰
غار خرمنه سر	۱۵۰
غار گلجیک	۱۵۰
غار کتله خور	۱۵۱
قلاع سیاسی زنجان	۱۵۲
دژ سر جهان	۱۵۲
دژ شمیران	۱۵۲
دژ تاج	۱۵۴
نتیجه گیری	۱۵۵
خلاصه	۱۵۶
منابع فارسی	۱۵۸
منابع عربی	۱۶۹
چکیده انگلیسی	۱۷۰

پیشگفتار :

اطلاعاتی که جغرافی دانان ، مورخان ، صاحبان اندیشه و گردشگران از خود به جای گذاشته اند ، در مورد زنجان بسیار اندک و ناچیز است .

به قول مینورسکی خاور شناس معروف انگلیسی (۱۸۷۷-۱۹۶۶ م ) : « منابع قدیم در مورد زنجان ، هیچ ندارد . »

نویسندگان قرون اولیه ی اسلامی در نوشته های خود ، اشاره ای کلی و زودگذر به شهر زنجان نموده اند ولی درباره ی مسایل اجتماعی ، فرهنگی ، هنری و بزرگان علم و دانش آن ، مطالبی نیاورده اند .

با عنایت به آثار تمدن و زندگی انسانی که از هزاره ی سوم ق.م در منطقه ی زنجان مشهود است ، می توان ادعا کرد که زنجان از نظر قدمت تاریخی ، هم سنگ بسیاری از شهرهای قدیم می باشد و همچون آن شهرها باید گذشته ی مدونی داشته باشد . با وجود بزرگانی همچون سهروردی ها ، شیخ اخی فرج زنجانی ، حافظ ابرو ، عماد الدین زنجانی و … در محدوده ی جغرافیایی زنجان از طرفی و داشتن موقعیت سوق الجیشی به سبب واقع شدن در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب به ویژه در دوران سلجوقیان که با انشعاب شاخه ای از راه ابریشم که ری و زنجان را به تبریز و ارمنستان و سواحل دریای سیاه ، متصل می کرد و زنجان ، خود در مسیر این شاهراه بازرگانی قرار داشت و نیز وجود برخی از قلاع زنجیره ای اسماعیلیه در منطقه از طرف دیگر ، از معدود شهرهایی است که شناسنامه و هویت تاریخی چندان روشنی ندارد .

نتیجه این که در حملات و کشتار و غارت و تخریب ، قبایل وحشی و سلاطین خود کامه شهرها ، روستاها نابود شده و شهرها بارها و بارها از سکنه خالی گشته و ویران شده و در نتیجه زحمات و ابتکارات هنرمندان و صنعتگران به یغما رفته و یا نابود شده است و دوباره بر روی ویرانه های شهر ، شهر دیگری به وجود آمده و زندگی از نو آغاز گشته است .

بنا به دلایل فوق و نیز عدم وجود تواریخ محلی در منطقه و نیز عدم حفاری باستان شناسی کافی ، اسناد و مدارک کافی در مورد زنجان وجود ندارد . نگارنده از ابتدای ترم سوم تا حال که تقریباً یک سال و نیم را در برمی گیرد به دنبال منابع تحقیق و جمع آوری اطلاعات در مورد موضوع تحقیق خود بوده ام و از کتاب خانه های مختلف شهرهای ابهر ، زنجان ، صائین قلعه ، تاکستان و تهران استفاده کرده ام و بیش از یکصد منبع مختلف دیده و مطالب مورد نظر را از آن ها استخراج کرده ام ، ولی در پایان به آن چه که در نظر داشتم ، نتوانستم برسم .

برای پر کردن خلأ فوق مطالب به صورت کلی بیان گردیده و چون زنجان نیز ، جزئی از ایران بوده و هست در اکثر موارد و شاید همه ی موارد از نظر موقعیت اقتصادی ، سیاسی با قوانین و مقررات حکومتی که برای کل کشور وضع شده ، یکسان بوده است . و به همین دلیل ، در بعضی از موارد ، مطالب و اطلاعات ، کلی بیان شده است . به دلیل محدودیت منابع دست اول ، نتوانستم آن چنان که شایسته بود به جزییات بپردازم ، پوزش می طلبم و اظهار عجز خود را اعلام می دارم . به افرادی که در آینده می خواهند در مورد زنجان تحقیق کنند توصیه می کنم مطالب این پایان نامه را مد نظر داشته باشند و سپس خود نیز به کاوش و جستجو بپردازند ، تا انشاء الله نتیجه ی بهتری به دست آید .

«به وضوح می بینیم که انسان کتابی را می نویسد ، مگر آن که بگوید ، اگر این بخش تغییر می کرد ، بهتر بود ، اگر آن جمله اضافه و جمله ای دیگر حذف می شد ، بهتر بود . اگر فلان عبارت مقدم بر مطالب دیگر بود ، زیباتر می شد . این ها ، همه عبرت و بهترین دلیل بر نقص انسان هاست . » « عماد الدین کاتب اصفهانی »

در پایان مطلبی دیگر را از گیرشمن خاورشناس معروف فرانسوی که ۲۵ سال در ایران ، کار باستان شناسی کرده ، نقل می کنم که امیدوارم مقبول افتد :

« ملتی که در برابر همه ی مهاجمات عرب با ترک و مغول توانست نیروی ادامه ی زندگی خویش را حفظ کند ، بلکه همچنین توانست این عناصر خارجی را ایرانی سازد . موقع جغرافیایی ، ثروت های طبیعی فراوان و سکنه ی فعال آن که از سنن یکی از قدیمی ترین فرهنگ های جهان برخوردار است ، در آینده ، در مجمع ملل آسیایی ، مقامی که شایسته ی گذشته ی وی باشد ، برای او کسب خواهند کرد . ۱ »

نگارنده ـ شهریور ۸۵

جغرافیای تاریخی چیست ؟

جغرافیای تاریخی علمی است که از تأثیر محیط جغرافیایی بر وقایع تاریخی ، سیرتکامل دولت ها و تغییرات مرزی آن ها و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بحث می کند ۱ .

و به تعریف دیگر ؛ عملی است که رابطه ی بین انسان و طبیعت را در زمان گذشته بررسی می کند . لذا در این علم ، روابط مکانی انسان در قالب مقاطع زمانی در گذشته ، مطرح می شود تا چگونگی مسایل جغرافیایی امروز بشر ، بهتر درک شود و به تعبیر دیگر جغرافیای تاریخی ، همان جغرافیای انسانی گذشته است ۲ .

بنابراین بنا داریم تا حد توان رابطه ی بین ساکنان زنجان و نواحی مربوط به آن را در مقطع تاریخی « ورود اسلام به آن تا هجوم مغول » در محدوده ی جغرافیایی ، با توجه به وجود و گذر حکومت های مختلف اسلامی و ایرانی و آن چه که به مالکیت ، اراضی ، فرهنگ و تمدن و … بر این سرزمین گذشته مورد بررسی قرار دهیم .

وجود رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود در اطراف زنجان و نواحی اطراف آن ، یکجانشینی و توسعه و تمدن را در طول تاریخ آشکار می کند .

البته ساختار کالبدی شهر ، مظهری از شرایط سیاسی و نظامی ـ اجتماعی موجود در آن شهر است ۳ .

همان طور که در تواریخ مذکور است زنجان در سال ۲۲ یا ۲۴ هجری بدست مسلمانان با جنگ و غلبه فتح شد که این ، حصار و استحکام نظامی شهر و سلحشوری و شجاعت مدافعان و حاکمان وقت شهر را می رساند .

به طوری که می دانیم شهر زنجان دارای کهن دژ و دروازه های مختلفی بوده است ، که پس از حمله ی اعراب ، به احتمال زیاد ویران شده و یا آسیب جدی دیده که بعدها ، مرمت و احیاء شده است .

شهر زنجان قبل از اسلام به سبب داشتن کهن دژ ، دارای مرکز حکومتی ، نهادهای دولتی و … بوده است که تابع حکومت ساسانی بوده است . و نیز هریک از گروه های قومی و صنفی ، برای خود جایگاه مخصوصی داشتند فلذا هر قسمت شهر یا هر محله ی آن ، به قوم یا گروه مذهبی یا صنفی یا قومی خاص تعلق داشت . مثل محله ی مسگرها ، محله ی عطارها و … ، امروزه نیز ، محله هایی به این نام ها وجود دارد . شهر زنجان نیز همانند سایر شهرهای مملکت ساسانی به فعالیت روزمره ی خود می پرداخته و دارای تمدن ، فرهنگ و … مخصوص به خود بوده است .

با هجوم اعراب نو مسلمان به شهر زنجان ، شهر از رونق قبلی افتاده و حکومت آن همانند سایر نقاط مفتوحه ی ایران به دست اعراب افتاد . و چون شهر با غلبه فتح شده بود ، زمین های آن جزو اموال مسلمین ( اموال خالصه اسلامی ) در آمد .

کشور ایران ، حدود دو قرن در دوره ی خلفای راشدین ، امویان و عباسیان توسط عاملان یا نمایندگان کامل آن ها اداره می شد . در عصر امویان سرزمین ایران از متعلقات استان کوفه و بصره به شمار می رفت ۱ .

وجود کوهستان های صعب العبور و متعدد ، همچنین وجود قلعه های مختلف در اطراف زنجان ، مخالفان حکومتی را پناه گاهی بود به طوری که حکومت کنگریان از اوایل قرن چهارم ، قدرت را در منطقه ی زنجان به دست می گیرد و جبهه مخالفی در برابر نفوذ و سیادت عرب ایجاد می کند .

اسماعیلیان در طی سلطنت سلطان سنجر ۴۸۳ ـ ۵۲۲ تبلیغات سیاسی و مذهبی خود را به اوج می رسانند .

ظهور حکومت های کوچک و محلی دیگر همانند خوارزمشاهیان ، غوریان ، اتابکان در نقاط مختلف ایران ، بار دیگر مرزهای بزرگ این کشور را در هم شکست و زمینه ساز حرکت و حمله ی مغول در آغاز قرن هفتم هجری گردید ۲ .

زنجان به هنگام هجوم مغول ، تحت نفوذ خوارزمشاهیان بوده به گونه ای که در سال ۶۲۱ چنگیز خان ، برای کم کردن نفوذ جلال الدین خوارزمشاه حمله ی دوم خود را به زنجان انجام می دهد . و در هجوم سوم که هولاکو آن را رهبری می کند ، نفوذ اسماعیلیه در زنجان و منطقه به کلی از بین می رود ، مراسم قتل و غارت انجام می گیرد و شهر به ویرانه ای تبدیل می شود .

چون ایلخانان مغول سلطانیه را می سازند و آن را به پایتختی بر می گزینند ، زنجان روستایی از روستاهای آن می گردد .

در منابع مختلف از زنجان به سبب اهمیتی که داشته با القاب مختلفی یاد شده مثلاً ابن خرداد به آن را بلاد پهلویین می نامد . ( شاید به سبب تکلم به زبان پهلوی ) ، انبار غله ی ایران نامیده می شود که حتماًبه سبب تولید زیاد غلّه ، در این منطقه بوده است .

زمانی دارالسعاده بوده و در زمان بابیه ، که در سال ۱۲۶۶ عصر ناصرالدین شاه بابیان زنجان شورش کردند و سرکوب شدند ، لقب ارض اعلی گرفته بود . همچنین از زمان قاجار ، خمسه به سبب وجود پنج بلوک یا پنج ایل بزرگ در آن نامیده شد .

زنجان ، امروزه نیز دارای اهمیت و رونق فراوان است ، وجود معادن غنی روی و فلزات مختلف دیگر ، وجود معادن سنگ های زینتی و ساختمانی ، معادن سلیس و … ، برخورداری از اراضی کشاورزی وسیع و پربازده ، قرار گرفتن در مسیر راه ترانزیتی ایران ـ اروپا ، برخورداری از تولیدات کارخانجات صنعتی مختلف در سطح استان و … اهمیت آن صد چندان می شود .

۱ – گیرشمن ، رودمن ؛ ایران از آغاز تا اسلام ؛ ترجمه دکتر محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ اول ، تهران ۱۳۸۳ ، ص ۴۱۰

۱ – قرچانلو ، حسین ؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی ، ج۱ ؛ انتشارات سمت ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۸۰ ، ص ۸

۲ – بیک محمدی ، حسن ؛ مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ؛ انتشارات دانشگاه اصفهان ، چاپ سوم ، اصفهان : ۱۳۸۲ ، ص ۱۵

۳ – همان ، ص ۱۲۱٫

۱ – اشپولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، ج ۱ ، مترجم جواد فلاطوری ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۶۴ ، ص ۶۵

۲ – مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ، ص ۱۲۵ .

file:Word, پایان نامه تعداد صفحات: 173 قیمت: 60000 تومان

توجه توجه
ایمیل و شماره همراه خود را در فرم زیر وارد کنید
توجه توجه: فایل درخواستی حداکثر ظرف 30 دقیقه ارسال خواهد شد.